Wszystkie teksty umieszczane na Linkedin lub naszych stronach internetowych są naszą opinią. Prosimy nie traktować ich jako porady prawnej w konkretnej sprawie, ponieważ konkretna sprawa zawsze wymaga indywidualnej analizy.
Nabycie przez pracodawcę w oparciu o przepis art. 12 ust. 1 prawa autorskiego majątkowych praw autorskich do utworu stworzonego przez pracownika wymaga łącznego spełnienia dwóch przesłanek:
Przede wszystkim należy podkreślić, że przepis art. 12 ust.1 prawa autorskiego nie stanowi podstawy do nabycia przez pracodawcę majątkowych praw autorskich do wszelkich utworów stworzonych przez pracownika. Na podstawie powyższego przepisu pracodawca może nabyć majątkowe prawa autorskie jedynie do utworu stworzonego przez pracownika „w związku z wykonywaniem obowiązków ze stosunku pracy”.
Szukając odpowiedzi na pytanie, czy pracodawca nabył majątkowe prawa autorskie do danego utworu, należy każdorazowo rozpocząć od analizy zakresu obowiązków powierzonych pracownikowi. Zakres obowiązków pracowniczych może zostać określony w umowie o pracę, układzie zbiorowym lub regulaminie pracy. Pierwszorzędnego znaczenia nabiera zatem stwierdzenie, czy pracownik zobowiązany był do szczególnego obowiązku twórczości.
Jak wskazuje się w literaturze przedmiotu, obowiązek twórczości może wynikać wprost z odpowiedniego postanowienia w umowie o pracę lub, co jest znacznie częściej spotykane, z określenia w umowie takiego rodzaju pracy, z którym łączy się konieczność działań twórczych. Zdefiniowanie obowiązku pracy twórczej może w szczególności polegać na odwołaniu się w umowie o pracę do określonego zawodu, specjalności lub stanowiska pracy
(L. Jaworski, Twórczość pracownicza, Dom Wydawniczy ABC, Warszawa 2003, str. 153).
Jeżeli pomimo analizy zakresu zadań pracowniczych powstają wątpliwości, czy na pracowniku spoczywa obowiązek podejmowania działań o charakterze twórczym, należy odwołać się do ogólnych reguł wykładni (tj. zgodnie z art. 65 § 2 k.c. − badać, jaki był zgodny zamiar stron i cel umowy o pracę). Pomocniczo możemy się również odwołać do zwyczajów panujących w danym zakładzie pracy.
W literaturze przedmiotu wskazuje się wiele okoliczności pomocnych w ustaleniu, czy dany utwór powstał „w wyniku wykonywania” obowiązków pracowniczych. W szczególności pomocne może okazać się:
Powyższe okoliczności wskazują: J. Barta i R. Markiewicz [w:] J. Barta, M. Czajkowska-Dąbrowska, Z. Ćwiąkalski, R. Markiewicz, E. Traple, Komentarz do art. 12 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, System Informacji Prawnej Lex, Warszawa 2011.
Przykład:Pracodawca z pewnością uzyska majątkowe prawa autorskie do projektu strony www opracowanego przez grafika zatrudnionego na stanowisku webmastera, zobowiązanego na podstawie umowy o pracę do tworzenia tego rodzaju projektów. Pracodawca nie nabędzie jednak praw autorskich do wiersza napisanego przez tego samego grafika podczas przerwy śniadaniowej.
W celu wyjaśnienia wątpliwości, czy dany utwór powstał „w związku z wykonywaniem obowiązków ze stosunku pracy” bez znaczenia pozostają takie okoliczności, jak: to, czy utwór powstał w czasie pracy i na terenie zakładu pracy; to, czy pracownik posłużył się materiałami i środkami technicznymi należącymi do pracodawcy − nawet jeżeli uczynił to bez wiedzy czy nawet wbrew poleceniom pracodawcy. Naruszenie obowiązków pracowniczych upoważnia bowiem pracodawcę do podjęcia adekwatnych działań określonych przepisami Kodeksu pracy, nie pozbawia jednak pracownika autorskich praw majątkowych do stworzonego utworu.
Jak orzekł Sąd Najwyższy w orzeczeniu z dnia 15 lipca 1957 r.: „Okoliczność, że pracownicy ci naruszyli w związku z wykonaniem dzieła swoje obowiązki służbowe, nie wpływa na ich uprawnienia wynikające z umowy i z przepisów prawa autorskiego”. Aktualność wyroku potwierdza wciąż zgodna z nim linia orzecznicza polskich sądów. Sąd Apelacyjny w Gdańsku w dniu 8 listopada 2012 r. (I ACA 602/12, System Informacji Prawnej Legalis) stwierdził: „Zgodnie z art. 12 ust. 1 ustawy pracodawca nabywa majątkowe prawa autorskie do utworu pracownika z chwilą jego przyjęcia jedynie w sytuacji, gdy pracownik stworzył utwór w wyniku wykonywania obowiązków ze stosunku pracy, w granicach wynikających z celu umowy o pracę i zgodnego zamiaru stron. W ramach tej regulacji, która powinna być interpretowana ściśle, chodzi o przypadki, gdy stworzenie danego dzieła należało do obowiązków pracownika, czy to sprecyzowanych w umowie o pracę, czy bezpośrednich poleceniach służbowych, które muszą jednak pozostawać w granicach obowiązków pracowniczych twórcy. Natomiast przygotowanie utworu w czasie pracy, sfinansowanie pracy twórczej przez zakład pracy lub nawet tolerowanie przez twórcę eksploatowania utworu przez zakład pracy bez porozumienia z nim pozostaje bez istotnego znaczenia. […] Kwalifikacja utworu jako pracowniczego wymaga, by powstał on w wyniku zobowiązania pracownika do wykonywania pracy obejmującej obowiązki twórcze w znaczeniu prawa autorskiego, art. 12 ust. 1 ustawy nie może być natomiast stosowany w przypadku występowania innych powiązań między utworem, a stosunkiem pracy w tym nie obejmuje sytuacji, w których utwór powstał jedynie w związku z czasowym, miejscowym, przy okazji wykonywania pracy, bądź dzięki przyczynieniu się pracodawcy […]”.
Przykład:Grafik komputerowy w czasie pracy i w zakładzie pracy zamiast wykonywać zadania wskazane przez pracodawcę, pisze powieść beletrystyczną używając komputera, który należy do pracodawcy, z zainstalowanym edytorem tekstu. Niewątpliwie tworzenie tego rodzaju powieści nie mieści się w obowiązkach pracowniczych tego grafika komputerowego. W konsekwencji pracodawca na mocy art. 12 prawa autorskiego majątkowych nie nabędzie praw autorskich do tego utworu (powieści). Niemniej jednak pracodawca będzie mógł postawić grafikowi zarzut naruszenia obowiązków pracowniczych z wszelkimi tego konsekwencjami (zgodnie z art. 52 § 1 pkt 1 Kodeksu pracy ciężkie naruszenie obowiązków pracowniczych może być przyczyną rozwiązania umowy o pracę bez wypowiedzenia).
Jak trafnie podnosi się w doktrynie, pracodawca nie nabędzie majątkowych praw autorskich do utworu stworzonego przez pracownika nie mającego szczególnego obowiązku twórczości, choćby nawet stworzone dzieło pozostawało w związku z zatrudnieniem pracownika wyznaczonym przez jego kwalifikacje zawodowe (T. Kuczyński, Prawo pracodawcy do utworu na podstawie art. 12 prawa autorskiego, PPG 3/1996, str.17).
Przykład:Pracodawca zatrudnia grafika jedynie w celu nauczenia innych pracowników nowego programu graficznego. Pracodawca nie nabędzie majątkowych praw autorskich do wykonanych przez tego grafika w czasie pracy elementów graficznych strony www.
Zgodnie z art.12 prawa autorskiego pracodawca nabywa majątkowe prawa autorskie do utworu pracowniczego z chwilą przyjęcia takiego utworu. Konstrukcja art. 12 ust. 1 prawa autorskiego, przewiduje zatem, że majątkowe prawa autorskie do utworu powstają pierwotnie na rzecz twórcy.Dopiero wskutek „przyjęcia” utworu przez pracodawcę, a w przypadku milczenia pracodawcy − po upływie 6 miesięcy od dostarczenia utworu pracodawcy − następuje przeniesienie wspomnianych majątkowych praw autorskich na pracodawcę w granicach wyznaczonych przez cel umowy oraz zgodny zamiar stron.
A zatem przepis art. 12 nie stanowi wyjątku od art. 8 ust. 1 prawa autorskiego, zgodnie z którym prawa autorskie przysługują twórcy. Prawa takie powstają bowiem pierwotnie na rzecz pracownika, a dopiero wskutek „przyjęcia” utworu pracodawca nabywa w sposób pochodny majątkowe prawa autorskie do utworu
(A. Nowicka [w:] System Prawa Prywatnego pod red. J. Barty, Prawo Autorskie, tom 13, rozdz. III, str. 106., Warszawa 2013).
Od momentu stworzenia utworu aż do jego przyjęcia przez pracodawcę jedynym podmiotem praw autorskich jest pracownik. W tym okresie pracodawca nie ma prawa do korzystania z utworu.
Po dostarczeniu utworu pracodawcy przez pracownika pracodawca może podjąć decyzję o przyjęciu utworu bez zastrzeżeń, nieprzyjęciu utworu lub uzależnieniu przyjęcia od dokonania określonych zmian w utworze.
Oświadczenie pracodawcy o „przyjęciu” utworu może zostać wyrażone przez każde zachowanie się, które ujawnia wolę przyjęcia utworu w sposób dostateczny. Nie powinno ulegać wątpliwości, że oświadczenie o „przyjęciu” utworu może zostać złożone również w sposób dorozumiany, np. poprzez przystąpienie przez pracodawcę do korzystania z utworu.
W praktyce bardzo często spotykamy się z sytuacją, że pracodawca po dostarczeniu mu utworu przez pracownika nie składa jakiegokolwiek oświadczenia w zakresie przejęcia utworu. Pracownik pozostaje zatem w niepewności, czy dostarczony przez niego utwór spełnia oczekiwania pracodawcy i zostanie przez niego przyjęty. Wydaje się, że taki stan rzeczy jest niekorzystny nie tylko dla pracownika, lecz także dla pracodawcy. Przykładowo w wypadku naruszenia praw autorskich do utworu wykonanego przez pracownika, wobec braku wyraźnego przyjęcia utworu przez pracodawcę, pracownik może mieć wątpliwości, czy powinien wystąpić z roszczeniem przeciw naruszającemu, czy też uprawnienie to przysługuje już pracodawcy.
W celu usunięcia tego rodzaju stanu niepewności co do losu majątkowych praw autorskich do utworu pracowniczego ustawodawca wprowadził zasadę, że w przypadku gdy pracodawca nie zawiadomi pracownika o przyjęciu, nieprzyjęciu lub uzależnieniu przyjęcia od dokonania określonych zmian, utwór będzie uważany za przyjęty po upływie pół roku od jego dostarczenia przez pracownika. A zatem po dostarczeniu utworu pracodawcy może on w ciągu 6 miesięcy podjąć decyzję o przyjęciu, odmowie przyjęcia lub uzależnieniu przyjęcia utworu od dokonania określonych zmian w utworze. Jednak wobec milczenia pracodawcy po upływie 6 miesięcy od dostarczenia utworu jest on uważany za przyjęty przez pracodawcę bez zastrzeżeń.
Ze względu na dyspozytywny charakter art. 12 prawa autorskiego strony w umowie o pracę mogą określić inny termin, po upływie którego utwór będzie uważany za przyjęty mimo braku wyraźnego oświadczenia pracodawcy w tym zakresie. Postanowienia umowy o pracę mogą iść jeszcze dalej. Przykładowo strony mogą przyjąć w umowie o pracę, że majątkowe prawa autorskie przechodzą na pracodawcę już w chwili powstania utworu (ustalenia), czy też dostarczenia utworu pracodawcy.
Należy jednocześnie zaznaczyć, że pracodawca nie dysponuje żadnymi środkami w celu zmuszenia pracownika do dostarczenia utworu. Jeżeli jednak pracownik uchyla się od dostarczenia utworu, pracodawca może postawić twórcy zarzut ciężkiego naruszenia obowiązków pracowniczych i w konsekwencji rozwiązać umowę o pracę bez wypowiedzenia (zgodnie z ww. art. 52 § 1 pkt 1 Kodeksu pracy).
W doktrynie przedmiotu dyskutowany jest z kolei problem, czy pracodawca może przyjąć utwór, który nie został mu przedstawiony do przyjęcia, którego nie zna lub zna tylko jego wstępne wersje. Zdaniem komentatorów pracodawca może przyjąć nieznany, nieprzedstawiony mu do przyjęcia utwór. Niemniej jednak pracodawca w takim przypadku nie może bez zgody twórcy rozpowszechniać takiego utworu
(J. Barta, R. Markiewicz [w:] J. Barta, M. Czajkowska-Dąbrowska, Z. Ćwiąkalski, R. Markiewicz, E. Traple, Komentarz do art. 12 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, Wyd. V, System Informacji Prawnej Lex, Warszawa 2011 ).
Jak zostało to już omówione w poprzedniej części artykułu, w przypadku braku odmiennych postanowień umowy, pracodawca nabywa majątkowe prawa autorskie do utworu pracowniczego stworzonego w wyniku wykonywania obowiązków pracowniczych. Jednak stwierdzenie to nie przesądza o zakresie majątkowych praw autorskich nabytych przez pracodawcę. W tej części artykułu omówiony zostanie zakres, w jakim pracodawca nabywa majątkowe prawa autorskie do utworu pracowniczego.
Przepis art. 12 ust. 1 prawa autorskiego przewiduje, że wobec braku odmiennych regulacji w umowie o pracę pracodawca nabywa majątkowe prawa autorskie w granicach wynikających z „celu umowy i zgodnego zamiaru stron”. A zatem poza granicami wyznaczonymi przez „cel umowy” oraz „zgodny zamiar stron” majątkowe prawa autorskie do utworu pozostają przy pracowniku.
W celu ustalenia zakresu, w jakim pracodawca nabył majątkowe prawa autorskie do utworu, należy odwołać się w pierwszej kolejności do treści umowy o pracę. Po pierwsze, trzeba zbadać, czy strony w umowie o pracę wskazały pola eksploatacji, na jakich pracodawca nabywa majątkowe prawa autorskie do utworu. Jeśli brakuje tego rodzaju postanowień w umowie o pracę, to w celu określenia zakresu praw nabytych przez pracodawcę należy odwołać się do pojęcia „celu umowy” oraz „zgodnego zamiaru stron”.
Oceniając cel umowy o pracę, należy w szczególności wziąć pod uwagę zakres aktywności rynkowej pracodawcy oraz znane pracownikowi w chwili tworzenia utworu przeznaczenie, jakie łączy z utworem pracodawca. Pomocne może okazać się także zwrócenie uwagi na to, w jaki sposób obowiązek pracy twórczej znajduje odzwierciedlenie w ustalonym w umowie wynagrodzeniu pracownika.
Badanie zgodnego zamiaru stron sprowadza się do określenia, jaką intencją w zakresie przeniesienia majątkowych praw autorskich kierowały się strony przy zawarciu umowy o pracę. Przy określeniu „zgodnego zamiaru stron” należy brać pod uwagę wszystkie postanowienia umowy o pracę, regulaminu wynagrodzeń oraz układu zbiorowego pracy.
Przykład:Wydawnictwo zatrudnia plastyka mającego tworzyć ilustracje do książek dla dzieci. Wydaje się, że wobec braku odmiennych postanowień umowy o pracę pracodawca nabywa majątkowe prawa autorskie w zakresie pozwalającym na wykorzystanie ilustracji w wydawanej książce. Pracodawca nie nabędzie jednak majątkowych praw autorskich w zakresie pozwalającym na udostępnienie takich materiałów osobom trzecim dla potrzeb tworzonych przez nie prezentacji multimedialnych (np. wydawnictwo nie może udostępnić ilustracji w postaci elektronicznej w Internecie dla wszystkich użytkowników w celu wykorzystania przez takich użytkowników na własnych stronach internetowych).
Należy jednak zaznaczyć, że strony mogą określić w umowie o pracę zakres majątkowych praw autorskich nabywanych przez pracodawcę w sposób odmienny niż wynikający z art. 12 prawa autorskiego.
W szczególności strony mogą przyjąć w umowie o pracę, że pracodawca nabywa majątkowe prawa autorskie do utworu pracowniczego w szerszym zakresie niż to wynika z „celu umowy i zgodnego zamiaru stron”. W każdym przypadku strony mogą zawrzeć również odrębną umowę, która będzie podstawą przeniesienia majątkowych praw autorskich do danego utworu w zakresie wykraczającym poza grancie określone w art. 12 prawa autorskiego lub w umowie o pracę. Do tego rodzaju umowy pełne zastosowanie znajdą przepisy rozdziału 5 prawa autorskiego (Przejście autorskich praw majątkowych).
Jeżeli utwór pracowniczy przeznaczony jest do rozpowszechniania, pracodawca zobowiązany jest do podjęcia rozpowszechniania takiego utworu w terminie dwóch lat od jego przyjęcia. O przeznaczeniu danego utworu do rozpowszechniania świadczą przede wszystkim stosowne ustalenia stron znajdujące odzwierciedlenie w postanowieniach umowy o pracę. W przypadku wątpliwości należy posiłkować się celem umowy o pracę, zgodnym zamiarem stron oraz charakterem utworu.
Jeżeli pracodawca nie wywiąże się z tego obowiązku, pracownik może mu wyznaczyć na piśmie dodatkowy termin do rozpowszechnienia utworu. W przypadku bezskutecznego upływu terminu wyznaczonego przez pracownika całość autorskich praw majątkowych oraz własność nośnika, na którym je utrwalono, powracają do twórcy. Pracownik nie jest przy tym zobowiązany do zwrotu otrzymanego wynagrodzenia.